डीअर झिंदगी ही मुव्ही खूप जणांना आवडून गेली. शाहरुख, मला कधीकधी (च) आवडतो त्यातलीच ही एक. :-) पण हा लेख मूव्ही परीक्षणाचा नाही. एक गोष्ट मला नेहेमीच वाटत राहाते की आपण शरीराच्या कुरबुरींसाठी डॉक्टर कडे जातो तशाच मनाच्या साठी का नाही जात? माझा अटलांटा त असताना एक ऑफिस मेट होता जर्मन ओरिजीन असलेला. त्यावेळीही म्हणजे २००१ साली, तो कामाला आल्यावर गुड मॉर्निंग बरोबरच कधीकधी असेही म्हणायचा की मी आज माझ्या psychiatrist कडे जाऊन आलो. अपॉइंटमेंट होती वगैरे वगैरे. कशासाठी नक्की ते मी अर्थात कधी विचारले नाही आणि त्याची गरज ही वाटली नाही. असेल काहीतरी. पण तरीही मला त्यातल्या ओपेननेस चे आश्चर्य वाटले. जॉब व्यवस्थित टिकवून होता, कामात छान. आणि गम्मत म्हणजे कामाच्या ठिकाणी येऊन ही तो हे आरामात कसे सांगतो असे प्रश्न मला पडायचे. जॉब जाण्याची किंवा त्यावर काही निगेटिव्ह इम्पॅक्ट होईल अशी भीती नाही का वाटत त्याला? असो तर भीती नक्कीच नव्हती . आणि 'लोग क्या कहेंगे' ह्याच्या विचार तिथे एवढा अवाजवी केला जात नाही, जेवढा बॅक-होम - भारतात केला जातो किंवा भारतीयांमध्ये केला जातो. अर्थात खूप वर्षांनंतर आता भारतातही किंवा रादर जगाच्या पाठीवर वेगवेगळ्या ठिकाणी राहत असेल्या भारतीयांमध्ये ही, ह्या विषयी जागरूकता आलेली आहे. आणि मला वाटते की हा एक चांगला बदल आहे.
आता ह्यात सुद्धा खूप वेगवेगळे मतप्रवाह आहेत अर्थात. एक थिअरी असे म्हणते की जो "पेशंट" म्हणून आला आहे त्याचे "सिम्प्टोम्स" विचारुन त्याचा रूटकॉज शोधा, अर्थात प्रश्न विचारून आणि मग त्यावरून ठरवा की काही "माईंड टूल्स" देऊन (जी मानसोपचारतज्ज्ञांनी अभ्यास करून ठरवलेली आहेत आणि प्रॉव्हन आहेत) "पेशंट" ला काही सेशन्स मध्ये नॉर्मलसी ला कसे आणता येईल ते. असे छोटे खानी रिपेअर काम करून मदत नाही झाली तर मग कधी कधी ते काही औषधे देऊन मग बरे करावे लागते. अर्थात त्यापलीकडे मानसोपचार म्हणून मला फार माहित नाही. पण एकंदरीत प्लॅन ऑफ ऍक्शन असा असतो. पण ह्यात मग कित्येकदा किंवा खूपदा, "पेशंट" ची काही गोष्टींमधून बाहेर पडायची, स्वतःची तळमळ खूप महत्वाची ठरते, आणि शिवाय कुटुंबीय आणि मित्रपरिवार, जो ही एक कुटुंबच आहे, ह्यांचा आधारही खूप महत्वाचा ठरतो. पण तरीही अगदी सगळ्यात महत्वाचे ठरते ते म्हणजे "पेशंट", किंवा खरं तर "ती व्यक्ती" , आणि तिचा किंवा त्याचा ह्या सगळ्यातला सहभाग. कारण जो बदल व्हायला हवा आहे तो त्या व्यक्तीला सगळ्यात जास्त व्हायला हवा असायला हवा असतो.
प्रत्येक मनाला तसं बघायला गेलो तर मानसोपचारतज्ञाच्या MRI मधून स्कॅन केले तर काहीतरी सुधारणा घडवून आणण्यासारखे सापडेलच. तसं म्हंटलं तर गरज सगळ्याच प्रकारच्या मदतीची असते आणि म्हंटलं तर कशाचीच नसते. असेही प्रश्न येयात की खरंच गरज आहे का, मनाच्या डॉक्टर किंवा काउन्सेलर कडे जायची? आणि आपले जवळचे मानले जाणारे सगळेच तसे म्हंटले तर एक चांगला काउन्सेलर होऊ शकतातच की.
उत्तर वेगवेगळ्या कॉन्टेक्स्ट मध्ये वेगवेगळे असे शकते. आता कॉन्टेक्स्ट म्हणजे त्यात, कित्येक गोष्टी येतात, उदाहरणार्थ व्यक्तीचे वय, वैयक्तिक सवयी आणि मूळ स्वभाव किंवा त्याचा गाभा, नाते गोती ,त्यातल्या सकारात्मक नकारात्मक गोष्टी आणि त्यांची तीव्रता, नोकरी अथवा कामाचे स्वरूप, त्तब्येत किंवा ओव्हरऑल हेल्थकंडिशन. हे सगळे मिळून एक कॉन्टेक्स्ट बनतो आणि मग त्यावरून ठरते की आपण आपले आपले प्रश्न आपणच सोडवू शकतोय का आपल्याला काही काळापुरती मनाच्या डॉक्टर ची गरज आहे. मनाच्या साठी गोळ्या औषधे घेणे कदाचित कमीपणाचे वाटू शकते किंवा अथवा निरुपयोगी किंवा निरर्थक ही वाटू शकते. पण हे सगळे खूपच सब्जेक्टिव्ह आहे. आणि त्या त्या वेळी योग्य वाटेल ते करावे अशा मार्गावर मग ते जाते. आणि मनाच्या डॉक्टर लाही आपल्याबरोबर कामायचे थोडीच राहायचे असते? त्याचे काम म्हणजे एका "फॅसिलिटेटर" किंवा "एजन्ट" सारखे असते. मग अगदी साधी सुधी मनासाठीची टूल्स अथवा "हत्यारं" (हा जरा खतरनाक शब्द वाटतो पण टूल्स म्हणजेच हत्यारे नाही का? ) का वापरू नयेत असे मला मनापासून वाटते. पण मग त्यात वेळ, पैसे, कॉमिटमेन्ट सगळेच आले..शिवाय लगेच बदल हवा तो मिळायला हवा असेल तरीही ती मग चुकीची अपॆक्षा ठरते. ह्या बरोबरच जे मनापासून चांगला बदल घडवण्यासाठी म्हणून ह्यात घुसतात त्यांना ह्या हत्यारांचा फायदाही नक्कीच होतो.
मग अजून एक मतप्रवाह ही आहे जो मला स्वतःला आवडतो, तो म्हणजे अगदी सगळेच 'सिम्प्टोम्स बेस्ड' करण्यापेक्षा (सिम्प्टोम्स म्हणून लेबल लावण्यापेक्षा) तुम्हाला नक्की काय हवे आहे आणि ते तुम्ही कसे अमलात आणू शकता, ह्या पद्धतीने विचार करत आपणच आपले डॉक्टर व्हायचे. ह्यात मग अगदी फारच काही गंभीर प्रश्न नसतील तर मग आपल्याला हवं ते मिळवण्यासाठी आपण काय स्पेसिफिक पावले उचलली, काय प्रकारचे विचार ठेवले हे डोक्यात पक्के ठेवले किंवा परत परत बिंबविले तर मग कठीण वाटणाऱ्या गोष्टी सोप्या होऊ शकतात. शिवाय हे तर नक्कीच, जे विमानात बसताना आपल्याला नेहेमीच संगितले जाते, आणि जे आपण नेहेमीच दुर्लक्ष करत ऐकतो, ते म्हणजे "आपला मास्क सगळ्यात आधी वापरा "wear your own mask first before helping the co-passangers (better ). मग त्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न आपण का करू नये?
